Trzydzieści lat temu, 1 lipca 1991 r. Polska uzyskała status pełnoprawnego członka Europejskiej Organizacji Badań Jądrowych CERN. CERN został założony w 1954 r. przez 12 krajów Europy Zachodniej, aby prowadzić badania podstawowe w dziedzinie fizyki wyłącznie w celach pokojowych. Naukowcy zgłębiają tam najbardziej podstawowe prawa przyrody na poziomie najmniejszych składników budowy materii i ich oddziaływań. Zlokalizowany pod Genewą, stale rozbudowywany kompleks akceleratorów i laboratoriów CERN, tworzy od początków swego istnienia najpotężniejszy ośrodek badawczy na Ziemi. Polscy naukowcy współpracowali z nim od końca lat pięćdziesiątych ubiegłego wieku. Od roku 1963 Polska posiadała status kraju obserwatora, ale względy polityczne po naszej stronie nie pozwalały nam na uzyskanie pełnego członkostwa. Stało się to możliwe dopiero po rozpadzie bloku komunistycznego. Umowę akcesyjną ratyfikował w 1991 r. prezydent Lech Wałęsa.
„Polskie grupy badawcze wchodzą obecnie w skład międzynarodowych zespołów wszystkich wielkich eksperymentów prowadzonych przy Wielkim Zderzaczu Hadronów LHC i wielu mniejszych przedsięwzięć naukowych związanych m.in. z badaniem struktury nukleonów i badaniem antymaterii” – mówi profesor Tadeusz Lesiak, przedstawiciel polskich naukowców w Radzie CERN. „Silną reprezentację stanowią także polscy fizycy-teoretycy wspomagający eksperymentatorów zaawansowanymi obliczeniami i rozwijający nowe modele teoretyczne próbujące uporządkować obraz świata wyłaniający się z bogatych danych doświadczalnych. Polacy brali także udział w tworzeniu aparatury badawczej pracującej w ośrodku, a polskie ośrodki obliczeniowe biorą udział w gromadzeniu i przetwarzaniu danych zbieranych w eksperymentach.”
Z CERN związanych jest obecnie około 550 Polaków, w tym ok. 80 osób zatrudnionych w CERN na etatach, 170 osób to różnego typu stypendyści i studenci z Polski, a pozostałe około 300 osób stanowią polscy użytkownicy CERN zatrudnieni w krajowych instytucjach.
„Znaczenie współpracy z CERN dla polskiej nauki jest nie do przecenienia” – przekonuje dr Dariusz Drewniak, radca generalny w Departamencie Innowacji i Rozwoju w Ministerstwie Edukacji i Nauki, delegat rządu RP do Rady CERN. „W CERN działa najbardziej zaawansowana aparatura badawcza na świecie, pracują najtęższe umysły, rodzą się idee i technologie, znajdowane są odpowiedzi na najbardziej fundamentalne pytania dotyczące praw przyrody. W takim miejscu po prostu muszą być także nasi uczeni, nasi najlepsi studenci. Członkostwo w CERN to także szansa dla polskich firm na kontrakty związane z najnowszymi technologiami. Przez minione 30 lat wiele z nich z tej szansy skorzystało. Organizowane były również misje gospodarcze firm zainteresowanych współpracą z CERN (ostatnia w 2019 r.).”
Obecnie regularną współpracę z CERN prowadzi około 10 polskich uczelni i instytutów badawczych, a w mniejszym zakresie współpracuje kilka innych podmiotów. Do CERN wyjeżdżały także liczne grupy polskich nauczycieli fizyki, a polscy uczniowie co roku uczestniczą zdalnie w międzynarodowych warsztatach organizowanych przez CERN. Polskie firmy zrealizowały dostawy towarów i usług, których wartość w okresie 30 lat wyniosła ponad pół miliarda złotych.
Informacje uzupełniające
W CERN wykonano badania, których wynikiem były odkrycia nagrodzone kilkoma nagrodami Nobla. Najbardziej spektakularne związane są z modelem standardowym oddziaływań fundamentalnych: eksperymentalne potwierdzenie hipotez o istnieniu bozonów W i Z przenoszących oddziaływania elektro-słabe oraz potwierdzenie istnienia cząstki Higgsa. W CERN, na potrzeby naukowców opracowano szereg technologii, które zmieniły nasze życie codzienne. Najważniejszą z nich było opracowanie protokołów wymiany informacji, będących podstawą dzisiejszego Internetu. CERN jest finansowany ze składek krajów członkowskich proporcjonalnych do ich PKB. Stosuje też mechanizmy zamówień publicznych mające zapewnić, by struktura finansowa dostaw z poszczególnych 23 krajów członkowskich była zbliżona do ich procentowego wkładu do budżetu.